هست‌ها و بایدهای

پژوهش‌های حدیثی در منظومه شمسی علوم اسلامی

در گفتگو با آیت الله محمدی ری شهری

اشاره

آیت الله محمّد محمّدى نیک، مشهور به رى شهرى، متولد 1325 هجرى شمسى در شهررى است. وى ابتدا در سال 1339 شمسى وارد مدرسه برهانِ حوزه علمیه شهررى شد و در سال 1340 براى ادامه تحصیل به قم رفت و تا پیروزى انقلاب اسلامى، مدارج تحصیل و تدریس را در این حوزه مقدس طى کرد. او سطوح عالیه حوزه را نزد اساتید بزرگى همچون حضرات آیات عظام: حاج سید محمدرضا گلپایگانى، حاج شیخ محمدعلى اراکى، حاج شیخ محمد فاضل لنکرانى، حاج میرزا على مشکینى، حاج سید محمدباقر طباطبائى، حاج شیخ حسین وحید خراسانى، حاج شیخ جواد تبریزى و حاج شیخ مرتضى حائرى تلمّذ نمود.

آیت الله محمّدى رى شهرى، از ابتداى نهضت اسلامى، به ویژه تحت تأثیر قیام 15خرداد 1342، با رسالت و اهداف بلند حضرت امام خمینی (س) آشنا شد و در دریای موّاج انقلاب اسلامی، قرار گرفت. وى در سال‌های پیش از انقلاب، بارها تحت تعقیب و گریز ساواک قرار داشت و چندبار توسط این سازمان مخوف دستگیر و به زندان محکوم شد.

آیت الله رى شهرى، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار درس و مطالعات و پژوهش‌های دینی خود، بنا بر ضرورت، مسئولیت‌ها و مناصب مهمی را عهده‌دار شد؛ از جمله: حاکم شرع دادگاه‌هاى انقلاب اسلامى، ریاست دادگاه انقلاب ارتش (رسیدگی به اتهامات شرکت‌کنندگان در کودتای نافرجام نوژه، رسیدگی به ماجرای صادق قطب‌زاده، رسیدگی به اتهامات سران نظامی حزب توده)، وزیر اطلاعات (تأسیس وزارت اطلاعات، خنثی‌سازی توطئه مهدی هاشمی معدوم)، دادستان کل کشور، دبیر کلّ جمعیت دفاع از ارزشهاى انقلاب اسلامى، دادستان ویژه روحانیت، تولیت حرم حضرت عبدالعظیم حسنى(ع)، نمایندگى مردم تهران در مجلس خبرگان رهبرى، نمایندگى ولى فقیه و سرپرست حجاج ایران، مؤسس و ریاست مؤسسه فرهنگى ـ علمی دارالحدیث و دانشکده‌های علوم و معارف حدیث.

و اما، نظر به اهمیت و جایگاه ویژه حدیث در مجموعه علوم و معارف اسلامی، و با توجه به خلاءها، کمبودها، نواقص، بایدها و نبایدهای این وادی، آیت الله رى شهرى با پیش زمینه علایق و حوزه مطالعاتی خود، در تاریخ 22/8/1374 مصادف با سالروز ولادت فرخنده حضرت فاطمه زهرا (س) با پیام مقام معظم رهبرى و با حضور اندیشمندان و بزرگان حوزه و دانشگاه، موفق به تأسیس مؤسسه فرهنگى ـ علمی دارالحدیث، به عنوان نخستین مجموعه مستقل حدیث پژوهى در جهان تشیع شد؛ و به این ترتیب کمر همت را محکم بست و گام در راهی بس روشن و البته دراز نهاد. «پژوهشکد? علوم و معارف حدیث» و «دانشکده علوم حدیث» دیگر ثمرات تلاش‌های بی‌قفه وی در حوزه پژوهش و آموزش مطالعات حدیثی بوده است.

آثار مکتوبی که تاکنون به قلم و یا تحث اشراف علمی ایشان منتشر شده، عبارتند از: 1.میزان الحکمة ?.موسوعة میزان الحکمة 3.دانش نامه امام علی (ع) 4.دانشنامه امام حسین(ع) 5.اهل البیت فى الکتاب والسنة 6.الحجّ والعمرة فی الکتاب والسنة 7.الصلاة فى الکتاب والسنة 8.مبانی شناخت 9.مبانی خدا شناسی 10.عدل در جهان بینی توحید 11.فلسفه وحی و نبوت 12.رهبری در اسلام 13.خاطرات سیاسی 14.بحث‌هایی درباره خدا 15.آگاهی و مسئولیت 16.شهادت در نهج البلاغه 17.رمز تداوم انقلاب 18.تداوم انقلاب اسلامی ایران، تا انقلاب جهانی مهدی (عج) 19.بحث آزاد 20.مقدمه‌ای بر سیستم قضاء اسلامی 21.رمز موفقیت در زندگی 22.دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث 23.خردگرایی در قرآن و حدیث 24.علم و حکمت در قرآن و حدیث....

گفتنی است که «دانشکده علوم حدیث»، یکى از موفق‌ترین مؤسسات آموزش عالى است که از سال 1378 با مجوز رسمى شوراى عالى انقلاب فرهنگى، توسط آیت الله محمّدى رى شهرى، فعـالیت آموزشى خود را آغاز کرده است. شعبه مرکزی این دانشـکده در جوار حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری، واقع می‌باشد. با توجه به نقش اساسی احادیث پیشوایان معصوم(ع) در شناخت معارف اصیل اسلامی، دانشکده علوم حدیث با رعایت اصل آموزش علوم حدیث، اهداف بلندی چون: تربیت و تامین دبیران و مربیان متخصص در علوم حدیث و معارف دینی؛ تربیت مبلغان معارف اسلامی برای داخل و خارج کشور؛ جذب داوطلبان مطالعات و تحقیقات علوم حدیث از کشورهای دیگر و پاسخ‌گویی به نیازهای مراکز اسلامی خارج از کشور؛ شناخت استعدادها و فراهم آوردن امکانات برای ادامه تحصیل افراد مستعد جهت تربیت محدث، مبلغ، محقق و اسلام‌شناس؛ و... را وجهه همت خود قرار داده است. دانشکده علوم حدیث، در کنار موفقیت‌های درخشانی که در بخش آموزش حضوری به دست آورده است، این توفیق را داشته که به عنوان یکی از مراکز پیشتاز دانشگاهی در زمینه آموزش الکترونیکی با عنوان «دانشکده مجازی حدیث»، دروس و خدمات آموزشی خود را از طریق شبکه اینترنت، در اختیار عموم علاقمندان، در سراسر جهان قرار دهد.

پایگاه‌های ذیل، نشانی‌های اینترنتی مجموعه مراکز پژوهشی و آموزشی تحت نظر و اشراف آیت الله ری شهری می‌باشند:

مؤسسه علمی فرهنگی ـ دارالحدیث: darolhadith.net

دانشکده مجازی علوم حدیث: vu.hadith.ac.ir

دانشکده علوم حدیث: hadith.ac.ir

دانشکده علوم حدیث (قم): qom.hadith.ac.ir

کلیه علوم الحدیث الالکترونیه: alhadith.ir

شهر حدیث: hadithcity.com

و اما آنچه در پیش روی شماست، گپ و گفتی مکتوب با آیت الله محمّدى ری شهری در عنوان«هست‌ها و بایدهای پژوهش‌های حدیثی در منظومه علوم اسلامی» است، که با همکاری برادر فاضلم حجت الاسلام جواد پاینده به سامان رسید.

سید مجتبی مجاهدیان

? در ابتدا ضمن اظهار امتنان و تشکر از حضرتعالی که وقت گران‌بهای خود را در اختیار مخاطبان فرهیخته نشریه معارف قرار دادید، به عنوان اولین پرسش، لطفاً جایگاه و موقعیت حدیث در منظومه شمسی علوم و معارف اسلامی و به ویژه نسبت آن با قرآن را تبیین کنید؟

? معارفی که از طریق احادیثی که انتساب آنها به پیامبر و اهل بیت(علیهم السلام) از طرق شرعی اثبات شده، حجّت است. در واقع، قرآن کریم، به مثابه قانون اساسی اسلام، ‌بیشتر کلیات را بیان کرده و تبیین تفاصیل و جزئیات را به روایات واگذارده است؛ از این رو روایات، ‌پس از قرآن، مهم­ترین منبع شناخت دین و معارف اسلامی به شمار می­آید.

به تعبیر مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه­ای (مدّ ظله العالی)، حدیث، «مادر» هم? علوم اسلامی یا بسیاری از آنها است. حدیث نقش بسیار مهمی در خدمت به قرآن و معارف عمیق و گسترد? آن دارد. نقش آفرینی حدیث در خدمت قرآن را می­توانیم در این عرصه­ها خلاصه کنیم: 1. آموزش شیو? «تفسیر قرآن به قرآن»؛ 2. آموزش شیوه­های اجرای قوانین و تطبیق شریعت در حوزه­های زندگی؛ 3. بیان موارد تقیید، تخصیص و یا نسخ برخی آیات قرآن؛ 4. بیان تفاصیل احکام قرآن؛ 5. بیان احکام اسلام در حوز? سکوت قرآن؛ 6. شرح تاریخ انبیای گذشته و بیان آموزه­های آنان؛ 7. آشنا کردن مردم با معارف عمیق قرآن، از طریق تبیین، تأویل و دستیابی به بطون آیات آن؛ 8. و از همه مهم­تر، زمینه­سازی برای اجتهاد و استنباط احکام اسلام و استنتاج نهایی از معارف قرآن و در یک کلام، ارائ? دین قابل اعتقاد و عمل در دوران غیبت امام عصر، مهدی آل محمد (عجل الله تعالی فرجه).

? فعالیت­ها و پژوهش­های حدیثی در دوران معاصر را چگونه ارزیابی می­کنید؟ به عبارت دیگر، رویکردهای نوین حدیث پژوهی معاصر ـ به ویژه شیعه ـ را در چند محور می­توان ارزیابی کرد؟ امروزه ضرورت پرداختن به چه حوزه­هایی از پژوهش­های حدیثی به نسبت دیگر حوزه­ها، بیشتر احساس می­شود؟

? پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به ویژه پس از جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران، توجهی خاص به حدیث شد و از جهات گوناگون به حدیث پرداختند؛ از جهاتی چون: تصحیح و تحقیق متون،‌ گردآوری موضوعی احادیث، پژوهش‌هایی که بن مای? آنها احادیثند. بدین منظور، مراکز تحقیقاتی و رشته­های ویژ? حدیث پژوهی راه اندازی شد.

در عین حال، هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب، فاصله داریم. به نظر بنده، هم? بایسته­های پژوهشی در زمینه حدیث و دانش­های مربوط به آن را می­توان در هشت عنوان، ‌خلاصه کرد:

1­­. ارائ? احادیث اسلامی در کنار قرآن به صورت موضوعی و کاربردی و منطبق با نیازهای روز در زمینه­های: اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، پزشکی و ... و جمع بندی و تفسیر و تبیین آنها برای اقشار مختلف جامعه؛ به ویژه پژوهشگران، که این اقدام سال‌هاست در دستور کار گروه «دانش­نامه نگاری» مؤسس? دار الحدیث قرار دارد.

2­­. ریشه­یابی روایات اهل بیت(علیهم السلام) در قرآن کریم، که موجب تقویت محتوا و استناد آنها به خاندان رسالت می‌شود.

3­­. آماده­سازی و عرض? میراث گذشته که نخستین گام آن، فراهم شدن امکان دستیابی به میراث گذشتگان و عرض? درست آنهاست. این هدف، با پرداختن به دو موضوع اساسی تحقق می­یابد: بازسازی متون مفقود و هم زمان با آن، تصحیح و تحقیق متون موجود (اعم از تصحیح پژوهشی و تصحیح انتقادی).

4­­. پرداختن به فلسف? علوم حدیث، به معنای پاسخگویی به پرسش­های اصلی و بنیادین حوز? حدیث و علوم حدیث؛ از قبیل: مبانی حُجّیت حدیث، ‌تعمیم یا تخصیص حجّیت در موضوعات گوناگون، رابط? قرآن و حدیث، و پاسخگویی به پرسش­های مستشرقان و ... .

5­­. تاریخ حدیث، به معنای پژوهش دربار? گذشت? حدیث و تطوّرات تاریخی که داشته است؛ و مباحث اصلی آن عبارت­اند از: روش‌شناسی محدّثان، شناخت مکتب­ها و مکتوبات حدیثی، و آشنایی با مراکز و پایگاه­های جغرافیایی حدیث.

6­­. ضرورت بررسی انتساب حدیث به پیشوایان، که خود یکی از ارکان دانش­های حدیث است. بررسی صدور یا عدم صدور حدیث از معصوم، می­تواند از طریق سند صورت پذیرد و یا بر پای? متن انجام شود. پالایش احادیث و شناسایی احادیث ساختگی (البته بر پای? ادل? محکم و استوار)‌ هم زیر مجموع? همین بحث است. پس در واقع، می­توان سه حوزه برای این عنوان، تصویر کرد: دانش رجال، نقد محتوایی حدیث و پالایش حدیث.

7­. فقه الحدیث یا به تعبیر امروزی­ها «مفهوم­شناسی حدیث»، مهم­ترین رکن دانش­های مربوط به حدیث و مقصد نهایی در پژوهش‌های حدیثی است. دستیابی به قواعد فهم متن، استخراج معارف حدیث (در عرصه­های مختلف علوم)، و شرح و توضیح دشواری­های احادیث، برخی از این موضوعات­اند.

8­. عمومی سازی معارف حدیثی، که با ترجم? حدیث به زبان­های زند? دنیا و ساده­سازی احادیث و تلاش برای تولید و تدوین گزیده‌های مفید از مجموعه­های حدیثی (منطبق با نیازهای روز)، به سرانجام می­رسد.

?از نظر شما، سهم شیعه با مرکزیت ایران در این حرکت نوین پژوهش­های بنیادین حدیثی، چه مقدار است؟

? معارف اسلامی دو رکن اساسی دارد: قرآن و حدیث؛ اما نکته مهم و قابل توجه این است که در میان فرق اسلامی، هیچکدام به اندازه پیروان مکتب تشیع، حدیث در اختیار خود ندارند.

ایران امروز، به خاطر دو ویژگی، باید به حدیث اهتمام خاص ورزد: یکی از این جهت که کشوری اسلامی و مرکز تشیع است و دیگر اینکه حکومت آن، نظامی مبتنی بر معارف اسلامی است. بنابراین از ایران انتظار می­رود که در زمین? حدیث­پژوهی سهمی خاص داشته باشد؛‌ و انصافاً پس از انقلاب اسلامی نیز شاهد جهشی بزرگ در این زمینه بوده و هستیم. تأسیس مراکز تحقیقاتی حدیث­پژوهی و دانشکده­های ویژ? حدیث، چاپ و نشر کتاب­های فراوان حدیثی، و ...، گویای سهم زیاد ایران در این زمینه است؛ اما باید توجه داشت که تا رسیدن به نقطه مطلوب، هنوز فاصله ما زیاد است.

? «میزان الحکمه» و صورت کامل­تر آن به شکل «موسوعه»، در پی چه هدفی است و چه خلاء یا نقصانی را در وادی پژوهش­های حدیثی، مرتفع می­کند؟

? همانطور که در مقدم? موسوع? میزان الحکمه نوشته‌ام، ضمن مطالعه و کاوش در احادیث اسلامی، دو نکت? مهم، نظر مرا به خود معطوف داشت، که الهام­بخش اصلی تألیفات حدیثی بنده گردید: نکت? اوّل، ظرفیت بی­نظیر قرآن و حدیث در پاسخ­گویی به نیازهای اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، ‌اقتصادی و سیاسی جامعه است، به گونه­ای که معتقدم اگر حقیقتاً برآیند صحیح آن به زبان روز برای مردم جهان بیان شود، در عصر حاضر، اسلام، بیش از هر وقت دیگر، هوادار خواهد داشت.

نکت? دوم، این که احادیث اسلامی، مانند آیات قرآن، مفسّر یکدیگرند و تنظیم احادیث به صورت موضوعی، بخصوص در کنار ارائ? موضوعی آیات قرآن، علاوه بر آن که می­تواند در تشخیص میزان صحّت و یا سقم احادیث، مؤثّر باشد، ‌موجب فهم دقیق ره­نمودهای خداوند متعال و پیشوایان بزرگ اسلام نیز می­شود و افزون بر این، دسترسی پژوهشگران و عموم علاقه­مندان را به اسلام راستین، آسان می­سازد.

این اقدام، ‌تقریباً در مورد احادیث فقهی انجام شده است، هر چند تا نقط? مطلوب، ‌فاصله وجود دارد؛ امّا در خصوص احادیث غیر فقهی (اعم از: اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، ‌تاریخی و ...) که در عصر حاضر، ‌فوق العاده ضروری و مورد نیاز مردم است، ‌تلاش­های گذشت? پژوهشگران مسلمان ـ که به طور انفرادی، به حق، زحمت فراوان کشیده­اند ـ به هیچ وجه، پاسخگوی نیازهای جامع? امروز نیست.

از سوی دیگر، تألیف دانش­نامه­ای از قرآن و حدیث که بتواند پاسخگوی نیازهای جامع? امروز در زمینه­های مختلف علمی و فرهنگی باشد، در آن روزها برای من، کار ساده­ای نبود و شاید چیزی شبیه به رؤیا می­نمود؛ امّا جاذب? سخنان نورانی خدا، پیامبر خدا و خاندان پیامبر(علیهم السلام)، مرا بر آن داشت که با بضاعتی اندک، ولی با اراده­ای استوار و با تمام توان، ‌در راه تحقّق این هدف بزرگ، حرکت کنم.